O zgubnym wpływie galerii handlowych, niekorzystnych rozwiązaniach konurbacyjnych i o tym, jak dobrze przemyślane miasto może zniwelować historyczne podziały rozmawiamy z architektem i urbanistą Krzysztofem Nawratkiem.

W Gliwicach, obok Forum buduje się właśnie ogromny Focus, a przy węźle Sośnica powstać ma galeria Europa Centralna, podobno największy mall w Europie. W niespełna dwustutysięcznym mieście będzie sześć galerii handlowych. Jaki wpływ będą miały na tkankę miasta?

Odpowiem jednym słowem - zgubny. Nie twierdzę, że galerii handlowych nie powinno budować się wcale (choć na przykład Barcelona przez bardzo długi czas nie miała żadnej), ważne jednak, by zdawać sobie sprawę czym galerie handlowe są dla miasta i co robią. Przede wszystkim galerie są problemem ekonomicznym - ich właścicielami są najczęściej duże międzynarodowe firmy, ich najemcami są również międzynarodowe sieci. To oznacza, że zyski nie są reinwestowane lokalnie, lecz transferowane poza miasto. Biorąc pod uwagę pogłębiający się kryzys finansowy i fiskalny miast (całe szczęście Gliwice nie budują stadionu na EURO 2012) galerie handlowe są rodzajem czarnych dziur, wysysających życie i pieniądze z miasta.

Czy wyobraża Pan sobie jakiś alternatywny scenariusz rozwoju miasta, tzn. - jeśli nie galerie handlowe, to co?

Problem polega na tym, że galerie handlowe to nie jest żaden rozwój miasta. Galeria handlowa jest pasożytem, nie pomaga miastu rosnąć, lecz wręcz przeciwnie. Próba oparcia rozwoju na wielkopowierzchniowym handlu jest absurdalna – miasta, by się rozwijać, potrzebują pieniędzy. Pieniędzy w budżecie - a one biorą się z podatków. Przede wszystkim pobieranych od mieszkańców. Dlatego priorytetem rozwoju miast powinno być z jednej strony zwiększanie ilości miejsc pracy, z drugiej - umożliwianie mieszkańcom zamieszkanie w mieście, a nie poza jego granicami. Na pierwszy rzut oka, warunek pierwszy jest spełniany przez inwestycje, ale galeria handlowa wcale nie kreuje dużej ilości miejsc pracy, a na dodatek są one niskopłatne. Inwestycje przemysłowe mają więcej sensu, problem w tym, że dziś fabryki istnieją w danym mieście tylko kilka, góra kilkanaście lat. Potem przeniosą się do Chin, na Ukrainę lub do Afryki.

Powiedział Pan dużo o skutkach ekonomicznych dominacji galerii handlowych. A jak galerie wpływają na przestrzeń miasta?

Ekonomia wpływa oczywiście na przestrzeń - jeśli nie ma pieniędzy, nie ma klientów, to sklepy i kawiarnie w mieście umrą. A wiec przestrzeń miasta umrze. Co do szczegółów - zależy w jakim miejscu miasta galerie handlowe się znajdują, jakiego typu i jakiej wielkości są to galerie. Wiadomo, że model amerykański - galerie - malle, lokowane poza miastem, owo miasto niszczą. Ludzie wsiadają w samochód i jadą na zakupy, zamiast pojechać do centrum miasta. Centrum więc obumiera. Inna sytuacja jest, gdy galeria właśnie w centrum jest lokowana. Pytanie też, jak jest zaprojektowana - jeśli jest zamkniętym pudełkiem, do którego się wchodzi i „znika”, to jest to rozwiązanie złe, ale znam przykłady, gdy galeria jest "pokawałkowana", gdy przenika się z innymi funkcjami miasta. Ważna jest też kwestia skali - jeśli nie jest zbyt duża i jeśli to, co jest w niej uzupełnia to, co jest poza nią - wtedy galeria może mieć pozytywny wpływ na przestrzeń miasta. Jeśli jednak jest za duża, i jest w niej wszystko co potrzebujemy - a wiec nie ma sensu z niej wychodzić - wtedy zabija miasto tak samo jak galeria ulokowana poza miastem. Tu warto powiedzieć o Starym Browarze w Poznaniu, który w pierwszym momencie przyczynił się do pewnego ożywienia centrum miasta, jednak po rozbudowie do stanu obecnego przyczynił się do zamierania centrum.

Skoro wpływ galerii handlowych jest zgubny, dlaczego władze miasta nie używają dostępnych im narzędzi dla ograniczenia ich rozwoju?

Ponieważ galeria handlowa jest łatwym rozwiązaniem. Miasto tylko sprzedaje lub dzierżawi teren - ma więc jednorazowy, szybki zysk, a potem to już właściciel terenu i galerii niech się martwi. Ale jak mawiał Dumbledore - czasem trzeba wybrać nie to co łatwe, lecz to co słuszne. Myślę, że większości polskich władz samorządowych po prostu brakuje wyobraźni, wiedzy i odwagi by nie pozwalać na budowę galerii handlowych. Generalnie mam wrażenie, że większość władz samorządowych najchętniej zachowałaby zarobki, splendor i możliwość umieszczania swoich kolegów w miejskich spółkach, a sprywatyzowałaby wszystko co jest w najmniejszym stopniu problematyczne. To jest jednak nie tylko polski problem, to jest jeden z aspektów tego co nazywam rozrostem obszarów zurbanizowanych, lecz zamieraniem miast.

Co ma Pan na myśli mówiąc o "rozroście terenów zabudowanych, a zamieraniu miast"?

Miasto to byt polityczny, podmiot który sam decyduje o swoim losie (oczywiście nigdy nie jest to decyzja niepodlegająca zewnętrznym uwarunkowaniom, ale tego chyba nie trzeba tłumaczyć). Natomiast teren zurbanizowany wygląda może i jak miasto, ale jest tylko zasobem ludzi, kapitału, budynków, który jest eksploatowany przez inne byty - państwo, korporacje, lokalne mafie i grupy interesów. Miasto odwołuje się do idei Polis (ze wszystkimi zastrzeżeniami), obszar zurbanizowany jest Polis przeciwieństwem. Widać to wyraźnie na Górnym Śląsku: wciąż interesy lokalnych udzielnych książąt (prezydentów i ich dworów) są ważniejsze niż interes konurbacji. Brak jednego biletu na autobusy w Tychach i reszcie regionu jest żenujący. Na facebooku istnieje grupa 'moje miasto Silesia'. Ja to rozumiem dosłownie. Śląska konurbacja powinna być jednym organizmem miejskim.

Jest Pan bardzo złego zdania na temat śląskich samorządowców. Jak Pan ocenia decyzję prezydenta Frankiewicza o likwidacji tramwajów?

Nie potrafię skomentować decyzji o likwidacji tramwajów w Gliwicach - jest tak głupia, że muszę założyć, że po prostu nie doczytałem jakiegoś bardzo mądrego i przekonującego uzasadnienia.

Wpływ galerii handlowych jest taki, że można kupić odzież 10 razy taniej niż 10 lat temu pod namiotem na hali kiedy nasi dobrzy lokalni sprzedawcy naciągali nas przy pomocy niebotycznych marż.
Nie widzę żadnych negatywnych wpływów.